Chết nhanh, chết chậm, và chết siêu ngạch
Sau hai năm tập trung thái quá vào đề tài Covid-19, tôi nghĩ đã đến lúc chúng ta nên hướng sự lưu tâm trở lại một căn bệnh đáng sợ không kém: Bệnh lao.
Hiện nay, chúng ta vẫn đang có 3 đại dịch toàn cầu (global pandemics): Covid-19, AIDS, và bệnh lao (Wingfield et al., 2020).
Covid-19 gây tử vong nhanh chóng. Bệnh lao gây chết dần dần. Chết nhanh có kiểu đáng sợ của chết nhanh. Chết chậm cũng vậy.
BỆNH LAO TRONG THỜI DỊCH COVID-19
Trước Covid-19, mỗi năm trên thế giới có khoảng hơn 1 triệu người lãnh cơm hộp vì bệnh lao (WHO, 2020). Riêng Việt Nam là 17,000 người / năm (USAID, n.d.).
Có người sẽ nói: Ôi zào, ông Tú thích nguy hiểm. Covid-19 chỉ mất 2 năm mà tiễn vong hơn 4 triệu đấy thôi!
Nhớ rằng bệnh lao đã tồn tại ít nhất 9,000 năm. (CDC USA, 2019). Ngay cả với tiến bộ y học hiện nay, nhân loại vẫn chưa thể loại trừ bệnh lao. Do đó, bệnh lao giết chết nhiều người hơn Covid-19 về con số tuyệt đối. Ngay cả khi có Covid-19, bệnh lao vẫn là một trong 10 nguyên nhân gây tử vong hàng đầu (cao hơn cả HIV/AIDS).
Ngắn gọn: Lao là bệnh truyền nhiễm chết chóc nhất thế giới.
Giống như Covid-19, lao là bệnh lây lan qua không khí (airborne disease) (Mallozi, 1998). R0 của bệnh lao ước tính khoảng 4.3 ở Trung Quốc vào năm 2012, nghĩa là lây nhanh như bệnh Covid-19 gây ra bởi chủng ban đầu của SARS-CoV-2 ở Vũ Hán (Ma et al., 2018).
Vaccine phòng ngừa lao phổ biến duy nhất cho tới nay là BCG, được phát minh 100 năm trước. Tuy nhiên, cũng như các loại vaccine khác, tác dụng của BCG giảm dần theo thời gian. Hiệu quả bảo vệ của BCG cũng tương đối thấp. Tiêm vaccine vẫn có thể mắc lao.
Tỷ lệ lưu hành bệnh lao rất cao ở các nước thu nhập trung bình và thấp. Ước tính khoảng 30% dân số Việt Nam mắc lao tiềm ẩn (latent TB), tức là gần 29 triệu người (VnExpress, 2018).
Kiểu chết chậm của bệnh lao đáng sợ theo nhiều khía cạnh:
- Chủ quan với phòng tránh, lây lan cho nhiều người trong thời gian dài
- Phác đồ điều trị thường dài (ít nhất 3 tháng đối với lao tiềm ẩn, và 6 tháng đối với lao khởi phát) làm cho người bệnh khó kiên trì: Nguy cơ lao kháng thuốc
- Nguy cơ lao ngoài phổi: Bất cứ vị trí nào cũng có thể bị, chẳng hạn: lao sinh dục, viêm màng não do lao, lao màng bụng, lao màng tim, lao hạch, lao xương khớp, lao đường tiêu hóa, lao gan, viêm bao hoạt dịch do lao...
- Nguy cơ tổn thương phổi vĩnh viễn (ngay cả khi đã chữa khỏi lao), đồng nhiễm với HIV/AIDS
- Suy giảm năng suất lao động, khó ước tính thiệt hại kinh tế (không như Covid-19, chết nhanh thì dễ tính thiệt hại hơn)
- Gánh nặng về kinh tế cho toàn xã hội. Việt Nam là 1 trong 30 nước có gánh nặng bệnh lao cao nhất thế giới (Hoa et al., 2018)
Bệnh lao trong thời dịch Covid-19:
- Nguy cơ đồng nhiễm lao và Covid-19 (Tadolini et al., 2020)
- Nguy cơ tăng nặng tình trạng bệnh Covid-19 ở người mắc lao, kể cả lao tiềm ẩn (Liu et al., 2020; Gao et al., 2020)
- Tăng rủi ro tử vong và kéo dài thời gian hồi phục Covid-19 ở những người có tiền sử lao, và đang mắc lao khởi phát (Sy et al., 2020)
- Nhiều người mắc bệnh lao không tiếp cận được dịch vụ hỗ trợ, dẫn tới tử vong (Cục Quản Lý Khám Chữa Bệnh - Bộ Y Tế, 2020)
- Gia tăng gánh nặng và áp lực đời sống lên người nghèo, người thu nhập thấp: Hai đối tượng bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi cả Covid-19 và bệnh lao.
SỐ TỬ VONG SIÊU NGẠCH (EXCESS DEATHS)
Để đo lường tác động của Covid-19 đối với thiệt hại về nhân mạng, chúng ta phải nhìn vào số tử vong siêu ngạch (excess deaths), chứ không chỉ là số chết vì Covid-19 được báo cáo.
Nhiều yếu tố cấu thành nên excess deaths:
- Chết vì Covid-19 trong báo cáo
- Chết vì Covid-19 nằm ngoài báo cáo, không thống kê được
- Chết vì Covid-19 nhưng bị báo cáo sang nguyên nhân khác
- Chết vì nguyên nhân khác, bệnh khác không được chẩn đoán, điều trị kịp thời bởi vì lockdown, giãn cách xã hội (tai nạn, tự sát, bệnh không lây nhiễm, bệnh truyền nhiễm khác)
Do đó, số chết siêu ngạch (excess deaths) sẽ là chênh lệch giữa số chết trong điều kiện bình thường (trước khi có Covid-19) và số tử vong trong thời kì dịch Covid-19.
Mô hình dự báo số chết siêu ngạch lũy kế của The Economist cho thấy (ngày 23/9) (link: https://econ.st/3kKqNkJ ):
- Tỷ lệ tử vong vì Covid-19, theo số chính thức ở Việt Nam, là 18 ca / 100,000 người.
- Tuy nhiên, tỷ lệ chết siêu ngạch, dự báo theo mô hình, là 78 trường hợp / 100,000 người.
- Nghĩa là: So với thời kỳ trước Covid-19, cứ mỗi 100,000 dân, ngoài 18 trường hợp chết vì Covid-19 được báo cáo, còn có thêm 60 trường hợp chết vì nguyên nhân khác.
So với Nam Hàn, một nước không theo đuổi chiến lược Zero-Covid:
- Tỷ lệ chết siêu ngạch, dự báo theo mô hình, là tương đương -10 trường hợp / 100,000 người (để ý số âm)
- Nghĩa là: Ngay cả khi tỷ lệ tử vong vì Covid-19 ở Nam Hàn là ~5 người / 100,000 dân. Tỷ lệ tử vong nói chung trong dân số vẫn thấp hơn so với thời kỳ trước Covid-19.
Dữ liệu khác từ The Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME) của Đại học Washington (link: https://bit.ly/3kBvJrV ):
- Ở Việt Nam, từ tháng 3/2020 đến 5/2021, mô hình của IHME cho thấy tỷ lệ chết siêu ngạch (excess COVID-19 deaths) / chết vì Covid-19 được báo cáo (reported COVID-19 deaths) là 2.5-3.0. Dù thấp hơn tỷ lệ 4.3 trong mô hình của The Economist, vẫn là gần 3 lần so với con số báo cáo.
- Cùng kỳ, tỷ lệ này ở Nam Hàn chỉ là 1.0-1.25.
Nếu chúng ta muốn phản biện lại mô hình của The Economist hay IHME, dữ liệu cần là thống kê tử vong theo thời gian ở Việt Nam từ tất cả các nguyên nhân. Tuy nhiên, rất khó để có dữ liệu này. Ngay cả hai mô hình nói trên cũng chỉ dựa trên ước lượng và dữ liệu tốt nhất có thể.
Mô hình của The Economist & IHME cho thấy gì?
Hai năm phong tỏa, lockdown dường như không có hiệu quả trong việc kìm hãm số chết siêu ngạch ở Việt Nam. Ngược lại, ở Nam Hàn, chính sách kiểm soát Covid-19 của nước này không làm ảnh hưởng đến tỷ lệ tử vong do các nguyên nhân khác. Thậm chí, chính sách của Nam Hàn còn làm giảm tỷ lệ tử vong so với thời kỳ trước dịch bệnh (như dự đoán ở mô hình của The Economist). Trong mô hình IHME, hầu hết các nước châu Âu, đặc biệt là những nước không theo đuổi Zero-Covid cũng có tỷ lệ excess deaths / reported Covid-19 deaths thấp hơn Việt Nam.
Như đã nói trong bài "Phong tỏa kéo dài có làm giảm tỷ lệ tử vong Covid-19?":
Hiện tượng này cho thấy không có một công thức mẫu nào trong việc chống dịch.
Điều này cũng tương tự như cái cách chúng ta tập trung thái quá vào Covid-19 mà quên mất còn những hiểm họa khác lớn hơn (như bệnh lao).
References
CDC USA. (2019). History of Tuberculosis (TB). CDC. https://www.cdc.gov/tb/worldtbday/history.htm
Cục Quản Lý Khám Chữa Bệnh - Bộ Y Tế. (2020, August 17). Tăng tốc phát hiện các ca bệnh nhiễm lao mới trong đại dịch COVID-19. Cục Quản Lý Khám Chữa Bệnh. https://kcb.vn/tang-toc-phat-hien-cac-ca-benh-nhiem-lao-moi-trong-dai-dich-covid-19.html
Gao, Y., Liu, M., Chen, Y., Shi, S., Geng, J., & Tian, J. (2020). Association between tuberculosis and COVID‐19 severity and mortality: A rapid systematic review and meta‐analysis. Journal of Medical Virology, 93(1), 194–196. https://doi.org/10.1002/jmv.26311
Hoa, N. B., Phuc, P. D., Hien, N. T., Hoa, V. Q., Thuong, P. H., Anh, P. T., & Nhung, N. V. (2018). Prevalence and associated factors of diabetes mellitus among tuberculosis patients in Hanoi, Vietnam. BMC Infectious Diseases, 18(1). https://doi.org/10.1186/s12879-018-3519-5
IHME. (2021, April 22). Estimation of total mortality due to COVID-19. Institute for Health Metrics and Evaluation. http://www.healthdata.org/special-analysis/estimation-excess-mortality-due-covid-19-and-scalars-reported-covid-19-deaths
Liu, Y., Bi, L., Chen, Y., Wang, Y., Fleming, J., Yu, Y., Gu, Y., Liu, C., Fan, L., Wang, X., & Cheng, M. (2020). Active or latent tuberculosis increases susceptibility to COVID-19 and disease severity. https://doi.org/10.1101/2020.03.10.20033795
Ma, Y., Horsburgh, C. R., White, L. F., & Jenkins, H. E. (2018). Quantifying TB transmission: a systematic review of reproduction number and serial interval estimates for tuberculosis. Epidemiology and Infection, 146(12), 1478–1494. https://doi.org/10.1017/S0950268818001760
Mallozi, J. (1998). Tuberculosis: an airborne disease. UN Chronicle, 2, 73. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12321667/
Sy, K. T. L., Haw, N. J. L., & Uy, J. (2020). Previous and active tuberculosis increases risk of death and prolongs recovery in patients with COVID-19. Infectious Diseases, 52(12), 902–907. https://doi.org/10.1080/23744235.2020.1806353
Tadolini, M., Codecasa, L. R., García-García, J.-M., Blanc, F.-X., Borisov, S., Alffenaar, J.-W., Andréjak, C., Bachez, P., Bart, P.-A., Belilovski, E., Cardoso-Landivar, J., Centis, R., D’Ambrosio, L., Souza-Galvão, M.-L. D., Dominguez-Castellano, A., Dourmane, S., Jachym, M. F., Froissart, A., Giacomet, V., & Goletti, D. (2020). Active tuberculosis, sequelae and COVID-19 co-infection: first cohort of 49 cases. European Respiratory Journal. https://doi.org/10.1183/13993003.01398-2020
The Economist. (2021, September 24). The pandemic’s true death toll. The Economist. https://www.economist.com/graphic-detail/coronavirus-excess-deaths-estimates
USAID. (n.d.). BỆNH LAO Ở VIỆT NAM. Retrieved September 24, 2021, from https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1861/TuberculosisFactSheet_Vie.pdf
VnExpress. (2018). 30% người Việt nhiễm vi khuẩn lao tiềm ẩn. Vnexpress.net. https://vnexpress.net/30-nguoi-viet-nhiem-vi-khuan-lao-tiem-an-3700932.html
WHO. (2020, October 14). Tuberculosis. Who.int; World Health Organization: WHO. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis
Wingfield, T., Cuevas, L. E., MacPherson, P., Millington, K. A., & Squire, S. B. (2020). Tackling two pandemics: a plea on World Tuberculosis Day. The Lancet Respiratory Medicine, 8(6), 536–538. https://doi.org/10.1016/s2213-2600(20)30151-x