Phong tỏa kéo dài có làm giảm tỷ lệ tử vong Covid-19?
Bài viết làm rõ các vấn đề:
- Mối quan hệ giữa lockdown và tỷ lệ tử vong
- Lockdown kéo dài, cũng như chính sách "Ai ở đâu, ở yên đấy" có hiệu quả không?
- Ngoài đánh đổi về kinh tế, các hệ lụy an sinh - xã hội nào khác khi áp dụng lockdown kéo dài, cũng như "ai ở đâu, ở yên đấy"?
Chúng ta sẽ bắt đầu từ phân tích sơ bộ của tôi, và tham khảo từ minh chứng khoa học hiện nay.
Các phân tích sơ bộ của tôi sử dụng dữ liệu từ Việt Nam và thế giới (184 quốc gia), tập trung vào hai biến số chính:
- Thời điểm dữ liệu: từ ngày 19/5 đến 31/8/2021
- Mức độ nghiêm ngặt của chính sách kiểm soát dịch, đo lường bởi Oxford–Blavatnik Stringency Index. Tôi đã giới thiệu về Stringency Index: https://bit.ly/3rAvU8I.
- Tỷ lệ tử vong Covid-19, đo lường bởi tỷ suất tử vong - ca bệnh (case fatality rate). Tôi đã giải thích về tỷ lệ tử vong: https://bit.ly/38wCjJv
- Nguồn dữ liệu: (Our World in Data, 2021)
QUAN HỆ GIỮA LOCKDOWN VÀ TỶ LỆ TỬ VONG Ở VIỆT NAM
Sử dụng mô hình simple VAR cho hai biến số chính, kiểm định trên 3 model: VAR(1), VAR(1/6), và VAR(1/14).
Đối với model VAR(1/6), chính sách lockdown không ảnh hưởng đến tỷ lệ tử vong. Kết quả impulse–response analysis, hiệu ứng của chính sách lockdown đối với tỷ lệ tử vong là không ý nghĩa thống kê.
Đối với model VAR(1), tương tự model VAR(1/6), hiệu ứng của lockdown đối với tỷ lệ tử vong là nhỏ, và không có ý nghĩa thống kê sau 30 ngày (Hình 1).
Vì lockdown không có hiệu ứng ngay lập tức, mô hình VAR(1/14) với lag time 14 ngày có thể giải thích hợp lí hơn hai mô hình trên (Liu et al., 2021). Tuy nhiên, kết quả vẫn thế: Mối liên hệ giữa mức độ lockdown và giảm tỷ lệ tử vong là không có cơ sở.
Một nghịch lý: Tăng mức độ nghiêm ngặt, tỷ lệ tử vong cũng tăng! Dù mức tăng này nhỏ và không có ý nghĩa thống kê. Một study dựa trên kết quả 6 nước châu Âu cũng gợi ý rằng: Các quốc gia có thời gian lockdown dài có tỷ lệ tử vong Covid-19 cao hơn (Coccia, 2021). Điều này có thể do ảnh hưởng của confounders. Tôi đã chỉ ra một lí do ở Việt Nam, đó là: Số người thuộc nhóm rủi ro tử vong cao (người cao tuổi, người có bệnh nền) có thể tăng giữa những người mắc Covid (link: https://bit.ly/38wCjJv ).
Hiệu ứng của lockdown đối với tỷ lệ tử vong chỉ có tính chất ngắn hạn, chỉ trong vòng 30 ngày đầu tiên, và hiệu quả lockdown giảm dần theo thời gian. Điều này cũng tương đồng với kết quả nghiên cứu 152 quốc gia của Goldstein et al., 2021.
QUAN HỆ GIỮA LOCKDOWN VÀ TỶ LỆ TỬ VONG TRÊN THẾ GIỚI
Như đã nói ở bài "Tỷ lệ tử vong ở Việt Nam" (https://bit.ly/38wCjJv), chúng ta sẽ xem xét mối quan hệ giữa lockdown và tỷ lệ tử vong của Việt Nam cùng các nước tương đồng (Hình 2) tại thời điểm 14 ngày sau đó.
Kết quả panel data analysis sử dụng mô hình random effects (đã điều chỉnh cho dân số) cho thấy mối quan hệ này không có ý nghĩa thống kê.
Mở rộng ra với dữ liệu của 184 quốc gia, kết quả tương tự: Mối liên hệ giữa hai biến số Mức độ nghiêm ngặt của chính sách kiểm soát dịch và tỷ lệ tỷ vong Covid-19 cũng không có ý nghĩa thống kê.
Dataset và analysis có thể xem tại Github của tôi: https://bit.ly/38yU1f8
BẰNG CHỨNG THỰC NGHIỆM TRÊN THẾ GIỚI NÓI GÌ?
Kết quả sơ bộ của tôi không phải là ngoại lệ.
Dữ liệu thực tế và kết quả nghiên cứu quan sát cho thấy: Hiệu quả lockdown và sự giảm tỷ lệ tử là không có chứng cứ rõ ràng. Các studies này dựa trên dữ liệu 2020, khi vaccine vẫn chưa được triển khai qui mô lớn.
- Meo et al., 2020: Kết quả observational analysis của 27 quốc gia trong mùa dịch 2020 cho thấy số ca nhiễm giảm sau 15 ngày thực thi lockdown. Sự giảm về tử vong: không có ý nghĩa thống kê.
- Homburg, 2020: Xét tỷ lệ tử vong, những quốc gia áp dụng lockdown không đạt hiệu quả tốt hơn những quốc gia không áp dụng lockdown (dữ liệu từ Mỹ, Nam Hàn, Đức, Áo, Thụy Sĩ, Italy, Tây Ban Nha và Thụy Điển).
- Gibson, 2020: Sử dụng dữ liệu county-level ở Hoa Kỳ, kết quả: lockdown không hiệu quả trong việc giảm tử vong Covid-19.
- Dựa trên dữ liệu Brazil, Trung Quốc, Pháp, Đức, Italy, Nhật, Nam Hàn, Tây Ban Nha, và Hoa Kỳ (Manchein et al., 2020); và Hongkong (Cowling et al., 2020): Kết quả ủng hộ hiệu quả lockdown trong việc ngăn ngừa lây nhiễm, nhưng không có bằng chứng về giảm tỷ lệ tử vong.
- Chaudhry et al., 2020: Dựa trên dữ liệu 50 nước có số ca nhiễm nhiều nhất mùa dịch 2020, kết quả: đóng cửa biên giới, lockdown toàn bộ, xét nghiệm diện rộng không có mối liên hệ với sự giảm số ca nguy kịch hoặc tử vong (tỷ lệ tử vong / 1 triệu dân).
HIỆU QUẢ THỰC TẾ CỦA LOCKDOWN?
1/ Hiệu quả lockdown phát huy nếu thực thi sớm
- Moris & Schizas, 2020 cho thấy phong tỏa sớm là chính sách phù hợp để giảm sự lây lan trong trường hợp Hi Lạp. Tuy nhiên, đây chỉ là bằng chứng từ một quốc gia.
- Tương tự, Mégarbane et al., 2021 kết luận thời điểm lockdown quyết định hiệu quả, chứ không phải mức độ nghiêm ngặt của chính sách lockdown.
- Gerli et al., 2020 cho thấy phong tỏa sớm là chính sách hiệu quả để giảm tử vong do Covid-19. Tuy nhiên, khi bổ sung hai biến số: mật độ dân số, và đặc biệt là mức độ nghiêm ngặt của chính sách lockdown (lockdown rigidity), mối quan hệ thống kê là không có ý nghĩa (no significant correlation). Lưu ý rằng nghiên cứu này dựa trên mô hình dự báo xu hướng tử vong ở châu Âu, chứ không dựa trên dữ liệu quan sát thực tế.
2/ Lockdown chỉ là giải pháp ngắn hạn
Coccia, 2021 phân tích so sánh dựa trên dữ liệu 6 nước châu Âu cung cấp nhiều bằng chứng thực nghiệm quan trọng:
(1) Thời hạn lockdown kéo dài (>61 ngày) không có mối quan hệ ý nghĩa về mặt thống kê với sự giảm số ca nhiễm, cũng như tỷ lệ tử vong.
(2) Các quốc gia có thời gian lockdown dài có tỷ lệ tử vong Covid-19 cao hơn.
(3) Lockdown kéo dài dẫn đến suy thoái kinh tế nghiêm trọng và nảy sinh nhiều hệ lụy về kinh tế-xã hội.
3/ Hiệu quả lockdown giảm theo thời gian
Goldstein et al., 2021 phân tích dữ liệu 152 nước trong năm 2020 cho thấy: Hiệu quả lockdown suy giảm nhanh chóng theo thời gian. Hiệu quả lockdown giảm sau 20 ngày đối với mức độ lây nhiễm. Tác dụng đối với giảm số ca tử vong chỉ trong 60 ngày. Sau 120 ngày thì hiệu quả của lockdown không có ý nghĩa thống kê. Nhóm nghiên cứu kết luận: Lockdown không thể được coi là chính sách dài hạn, liên tục trong trường hợp dịch bệnh kéo dài như Covid-19.
Hiệu quả lockdown khó tái diễn kết quả như mong muốn. Điều này đã được minh chứng ở Việt Nam qua hai mùa dịch.
"AI Ở ĐÂU Ở YÊN ĐẤY" (AODOYD) CÓ HIỆU QUẢ KHÔNG?
Ngay cả các nghiên cứu ủng hộ chính sách lockdown cũng không có sự đồng thuận đối với chính sách "AI Ở ĐÂU Ở YÊN ĐẤY" (Stay-at-home order / Shelter-in-place).
1/ AODOYD không làm giảm, không liên quan đến tỷ lệ tử vong; sử dụng dữ liệu nhiều quốc gia (Agrawal et al., 2021; De Larochelambert et al., 2020; Berry et al., 2021; Papadopoulos et al., 2020)
2/ AODOYD chỉ mang lại hiệu ứng không đáng kể, khi các biện pháp lockdown khác đã được áp dụng đồng thời (Brauner et al., 2020) (Hình 3)
3/ AODOYD có hiệu quả cục bộ, chứ không phải phong tỏa diện rộng toàn thành phố, dựa trên kinh nghiệm từ 2 đợt bùng phát dịch Covid-19 tại Hongkong (Wong et al., 2020)
4/ Study tại Italy cho thấy AODOYD có hiệu quả đối với giảm tử vong (Borri et al., 2021). König & Winkler, 2021, dựa trên dữ liệu của 42 nước (hầu hết trong khối OECD) cũng cho thấy phong tỏa chặt có thể là biện pháp hữu ích; tuy nhiên, tất cả các nỗ lực cần phải được triển khai để tránh áp dụng "phong tỏa cứng." Nói cách khác, AODOYD chỉ là biện pháp cuối cùng, khi không còn giải pháp nào hiệu quả.
TẠI SAO HIỆU QUẢ LOCKDOWN KHÔNG NHƯ KỲ VỌNG?
Vấn đề rất nghiêm trọng của các lập luận ủng hộ lockdown: Chủ yếu dựa trên các nghiên cứu mô phỏng, chứ không phải là dữ liệu thực tế. Phần lớn các nghiên cứu này tập trung vào mục tiêu giảm lây truyền, chứ không phải là giảm tử vong. Do đó, hiệu ứng của lockdown phụ thuộc rất lớn vào đặc điểm mô hình mô phỏng và các tham số liên quan.
Chin et al., 2020, đã đánh giá 3 mô hình dự phóng hiệu quả lockdown và kết luận: Hiệu quả của chính sách lockdown dường như đã bị phóng đại quá đáng (grossly exaggerated).
Nussbaumer-Streit et al., 2020 phân tích tổng hợp 29 nghiên cứu đánh giá hiệu quả lockdown, bao gồm: 10 nghiên cứu mô phỏng COVID‐19, 4 nghiên cứu quan sát thực tế, và 15 nghiên cứu mô phỏng dựa trên SARS & MERS. Kết quả là bằng chứng liên quan đến hiệu quả của chính sách lockdown là không chắn chắn. Bởi vì các mô hình dự báo này bị giới hạn về dữ liệu, giả định khác nhau về thông tin virus. Hơn nữa, không có bất cứ nghiên cứu quan sát nào trực tiếp đánh giá hiệu quả chính sách.
KẾT
Nhấn mạnh rằng bài viết này không hàm ý các chính sách lockdown là không có giá trị. Tuy nhiên, sự đánh đổi không chỉ là về khía cạnh kinh tế, an sinh xã hội, mà còn tương lai thế hệ trẻ. Nghiên cứu mới đây của World Bank (Ma et al., 2021) cho thấy:
(1) Suy thoái kinh tế do lockdown toàn bộ, kéo dài dẫn đến tăng tỷ lệ tử vong ở trẻ em các nước nghèo hơn.
(2) Lockdown ở các nước thu nhập thấp có thể dẫn đến tăng tỷ lệ tử vong ở các trường hợp không liên quan đến Covid-19, chẳng hạn như bệnh nan y, tai nạn không được chăm sóc, cấp cứu kịp thời.
(3) Lây nhiễm trong môi trường cộng đồng (khu dân cư) phức tạp hơn lây nhiễm ở nơi làm việc, khu vực thương mại; do đó, chính sách lockdown sẽ kém hiệu quả hơn.
(4) Suy giảm chất lượng sống, đe dọa an ninh lương thực do chính sách lockdown.
Về khoa học, hiệu quả của lockdown kéo dài, cũng như chính sách "Ai ở đâu Ở yên đấy" là không rõ ràng, cũng như không có đầy đủ minh chứng. Sự đồng thuận của cộng đồng khoa học đối với hai chính sách này cũng không có sự thống nhất.
Nói ngắn gọn: Bằng chứng còn yếu và hạn chế.
==========
References
Photo: https://www.toonsmag.com/covid-19-and-economic-crisis/
Agrawal, V., Cantor, J. H., Sood, N., & Whaley, C. M. (2021, June 21). _The Impact of the COVID-19 Pandemic and Policy Responses on Excess Mortality_. Www.nber.org. https://www.nber.org/papers/w28930
Berry, C. R., Fowler, A., Glazer, T., Handel-Meyer, S., & MacMillen, A. (2021). Evaluating the effects of shelter-in-place policies during the COVID-19 pandemic. _Proceedings of the National Academy of Sciences_, _118_(15), e2019706118. https://doi.org/10.1073/pnas.2019706118
Borri, N., Drago, F., Santantonio, C., & Sobbrio, F. (2021). The “Great Lockdown”: Inactive workers and mortality by Covid‐19. _Health Economics_. https://doi.org/10.1002/hec.4383
Brauner, J. M., Mindermann, S., Sharma, M., Johnston, D., Salvatier, J., Gavenčiak, T., Stephenson, A. B., Leech, G., Altman, G., Mikulik, V., Norman, A. J., Monrad, J. T., Besiroglu, T., Ge, H., Hartwick, M. A., Teh, Y. W., Chindelevitch, L., Gal, Y., & Kulveit, J. (2020). Inferring the effectiveness of government interventions against COVID-19. _Science_, _371_(6531). https://doi.org/10.1126/science.abd9338
Chaudhry, R., Dranitsaris, G., Mubashir, T., Bartoszko, J., & Riazi, S. (2020). A country level analysis measuring the impact of government actions, country preparedness and socioeconomic factors on COVID-19 mortality and related health outcomes. _EClinicalMedicine_, _0_(0). https://doi.org/10.1016/j.eclinm.2020.100464
Chin, V., Ioannidis, J. P. A., Tanner, M. A., & Cripps, S. (2020). _Effects of non-pharmaceutical interventions on COVID-19: A Tale of Three Models_. https://doi.org/10.1101/2020.07.22.20160341
Coccia, M. (2021). The relation between length of lockdown, numbers of infected people and deaths of Covid-19, and economic growth of countries: Lessons learned to cope with future pandemics similar to Covid-19 and to constrain the deterioration of economic system. _Science of the Total Environment_, _775_, 145801. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.145801
Cowling, B. J., Ali, S. T., Ng, T. W. Y., Tsang, T. K., Li, J. C. M., Fong, M. W., Liao, Q., Kwan, M. Y., Lee, S. L., Chiu, S. S., Wu, J. T., Wu, P., & Leung, G. M. (2020). Impact assessment of non-pharmaceutical interventions against coronavirus disease 2019 and influenza in Hong Kong: an observational study. _The Lancet Public Health_, _0_(0). https://doi.org/10.1016/S2468-2667(20)30090-6
De Larochelambert, Q., Marc, A., Antero, J., Le Bourg, E., & Toussaint, J.-F. (2020). Covid-19 Mortality: A Matter of Vulnerability Among Nations Facing Limited Margins of Adaptation. _Frontiers in Public Health_, _8_. https://doi.org/10.3389/fpubh.2020.604339
Gerli, A. G., Centanni, S., Miozzo, M. R., Virchow, J. C., Sotgiu, G., Canonica, G. W., & Soriano, J. B. (2020). COVID-19 mortality rates in the European Union, Switzerland, and the UK: effect of timeliness, lockdown rigidity, and population density. _Minerva Medica_, _111_(4). https://doi.org/10.23736/s0026-4806.20.06702-6
Gibson, J. (2020). Government mandated lockdowns do not reduce Covid-19 deaths: implications for evaluating the stringent New Zealand response. _New Zealand Economic Papers_, 1–12. https://doi.org/10.1080/00779954.2020.1844786
Goldstein, P., Yeyati, E. L., & Sartorio, L. (2021, March 30). _Lockdown fatigue: The declining effectiveness of lockdowns_. VoxEU.org. https://voxeu.org/article/declining-effectiveness-lockdowns
Homburg, S. (2020). Effectiveness of Corona Lockdowns: Evidence for a Number of Countries. _The Economists’ Voice_, _0_(0). https://doi.org/10.1515/ev-2020-0010
König, M., & Winkler, A. (2021). COVID-19: Lockdowns, Fatality Rates and GDP Growth. _Intereconomics_, _2021_(1), 32–39. https://www.intereconomics.eu/contents/year/2021/number/1/article/covid-19-lockdowns-fatality-rates-and-gdp-growth.html
Liu, S., Ermolieva, T., Cao, G., Chen, G., & Zheng, X. (2021). Analyzing the Effectiveness of COVID-19 Lockdown Policies Using the Time-Dependent Reproduction Number and the Regression Discontinuity Framework: Comparison between Countries. _Engineering Proceedings_, _5_(1), 8. https://doi.org/10.3390/engproc2021005008
Ma, L., Shapira, G., De Walque, D., Do, Q.-T., Friedman, J., & Levchenko, A. (2021). _The Intergenerational Mortality Tradeoff of COVID-19 Lockdown Policies_. World Bank - Policy Research Working Paper. https://documents1.worldbank.org/curated/en/990621622121589737/pdf/The-Intergenerational-Mortality-Tradeoff-of-COVID-19-Lockdown-Policies.pdf
Manchein, C., Brugnago, E. L., da Silva, R. M., Mendes, C. F. O., & Beims, M. W. (2020). Strong correlations between power-law growth of COVID-19 in four continents and the inefficiency of soft quarantine strategies. _Chaos: An Interdisciplinary Journal of Nonlinear Science_, _30_(4), 041102. https://doi.org/10.1063/5.0009454
Mégarbane, B., Bourasset, F., & Scherrmann, J.-M. (2021). Is Lockdown Effective in Limiting SARS-CoV-2 Epidemic Progression?—a Cross-Country Comparative Evaluation Using Epidemiokinetic Tools. _Journal of General Internal Medicine_. https://doi.org/10.1007/s11606-020-06345-5
Meo, S. A., Abukhalaf, A. A., Alomar, A. A., AlMutairi, F. J., Usmani, A. M., & Klonoff, D. C. (2020). Impact of lockdown on COVID-19 prevalence and mortality during 2020 pandemic: observational analysis of 27 countries. _European Journal of Medical Research_, _25_(1). https://doi.org/10.1186/s40001-020-00456-9
Moris, D., & Schizas, D. (2020). Lockdown During COVID-19: The Greek Success. _In Vivo_, _34_(3 suppl), 1695–1699. https://doi.org/10.21873/invivo.11963
Nussbaumer-Streit, B., Mayr, V., Dobrescu, A. I., Chapman, A., Persad, E., Klerings, I., Wagner, G., Siebert, U., Ledinger, D., Zachariah, C., & Gartlehner, G. (2020). Quarantine alone or in combination with other public health measures to control COVID-19: a rapid review. _Cochrane Database of Systematic Reviews_. https://doi.org/10.1002/14651858.cd013574.pub2
Our World in Data. (2021, September 2). _COVID-19 Data Explorer_. Our World in Data. https://ourworldindata.org/explorers/coronavirus-data-explorer
Papadopoulos, D., Donkov, I., Charitopoulos, K., & Bishara, S. (2020). _The impact of lockdown measures on COVID-19: a worldwide comparison_. https://doi.org/10.1101/2020.05.22.20106476
Wong, M. C. S., Ng, R. W. Y., Chong, K. C., Lai, C. K. C., Huang, J., Chen, Z., Boon, S. S., & Chan, P. K. S. (2020). Stringent containment measures without complete city lockdown to achieve low incidence and mortality across two waves of COVID-19 in Hong Kong. _BMJ Global Health_, _5_(10), e003573. https://doi.org/10.1136/bmjgh-2020-003573