Tiếp nối bài trước, "Phong tỏa kéo dài có làm giảm tỷ lệ tử vong Covid-19?" bài viết này đánh giá tác động của chỉ thị 16 (CT16) và nguyên tắc "Ai ở đâu ở yên đó" trong đợt bùng phát dịch Covid-19 từ ngày 28/4 đến 31/8/2021.

HAI MỤC TIÊU ĐỂ ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG

(1) Xu hướng tăng/giảm số ca nhiễm Covid-19:

Được thể hiện bằng số ca nhiễm mới, được công bố hằng ngày, tính bằng tỷ lệ ca nhiễm / 1,000,000 dân. Dân số TPHCM được sử dụng tính toán: 8,993,082 người (số liệu 2019). Số ca nhiễm hằng ngày được thống kê bởi VnExpress (2021).

(2) Xu hướng di chuyển của cộng đồng:

Xu hướng di chuyển của cộng đồng đến các nơi như khu dân cư, siêu thị, chợ, công sở... được sử dụng làm biến số đại diện để đo lường mức độ giãn cách xã hội. Một chính sách có thể làm giảm xu hướng di chuyển, qua đó giảm tương tác xã hội và giảm sự lây lan dịch bệnh.

Dữ liệu dựa trên "Báo cáo xu hướng di chuyển của cộng đồng" (Google, 2021) thông qua thu thập dữ liệu GPS của người sử dụng smartphones. Do nhu cầu sử dụng smartphones để khai báo y tế, truy vết, giao dịch trực tuyến tăng cao trong mùa dịch, đây có thể coi là yếu tố đại diện thích hợp.

Tính đến 31/8, TP.HCM chỉ mới trải qua 54 ngày dưới CT16, và 16 ngày dưới qui định AODOYD. Phân tích này sẽ tiếp tục được cập nhật sau khi đã có đủ dữ liệu đến ngày 15/9.

Dataset, kết quả phân tích chi tiết được đăng tại Github: https://bit.ly/3yLGLP2

Đánh giá hiệu quả chính sách, cũng như sự lan truyền bệnh dịch về bản chất là phức tạp. Do vậy, tôi sử dụng mô hình distributed-lag multiple linear regression vốn phổ biến trong phân tích chính sách:

- Mô hình hiệu ứng chính sách đối với số ca nhiễm: Hình 1 (H1).

- Mô hình hiệu ứng chính sách đối với xu hướng di chuyển: Hình 2 & 3 (H2, H3).

TÁC ĐỘNG CỦA CT16 & AODOYD ĐẾN SỐ CA NHIỄM COVID-19

Không có bằng chứng cho thấy số ca nhiễm Covid-19 giảm trong thời gian thực hiện CT16 & AODOYD. Hiệu ứng của việc thực thi "ai ở đâu ở yên đó" có mức ảnh hưởng nhỏ hơn CT16, và không có ý nghĩa thống kê.

Hình 4: Chính sách "ai ở đâu ở yên đó" chỉ đóng một vai trò nhỏ trong việc tác động đến số ca nhiễm. Xu hướng tác động của CT16 & AODOYD cũng không rõ ràng: lúc tăng, lúc giảm số ca nhiễm (số ngày tăng nhiều hơn số ngày giảm).

Hình 5: Trung bình sau 14 ngày kể từ thời điểm thực thi kết hợp cả CT16 & AODOYD, số ca nhiễm Covid-19 (trên 1 triệu dân) tăng 375 người.

Chúng ta chứng kiến một hiện tượng trái ngược: Số ca nhiễm tăng trong thời gian thực hiện CT16 & AODOYD, chứ không giảm. Tại sao vậy?

Chỉ thị 16 vẫn là chính sách hiệu quả. Tuy nhiên, tình huống ở TP.HCM xảy ra bởi các nguyên do:

- Thứ nhất, không kịp thời áp dụng sớm CT16 do thiếu một hệ thống cảnh báo rủi ro lây nhiễm. Tôi đã phân tích ở: https://bit.ly/2Yl2PDA

- Thứ hai, chủng Delta có R0 từ 5-7, mức độ lây nhiễm này cao thế nào thì tôi cũng đã viết ở: https://bit.ly/3x7ymVc . Lây lan nhanh dẫn đến giảm hiệu quả chính sách.

- Thứ ba, có sự tăng cường xét nghiệm, cách ly, truy vết qui mô lớn trong thời điểm thực thi CT16 dẫn đến số ca nhiễm tăng.

Để thực sự thấy được hiệu quả giảm lây nhiễm của CT16, chúng ta phải duy trì từ 2-3 tháng. TP.HCM thực hiện CT16 vào ngày 9/7 (BBC, 2021). Tuy nhiên, sau chỉ mới 38 ngày, chính sách "ai ở đâu ở yên đó" được áp dụng cùng với CT16 (Tuoi Tre Online, 2021). Và như Hình 4 & 5 đã cho thấy: hiệu ứng bổ sung của chính sách "ai ở đâu ở yên đó" là nhỏ, không đáng kể; so với trước thời điểm áp dụng.

Một yếu tố khác ảnh hưởng đến đo lường hiệu quả CT16 đó là mức độ xét nghiệm không đồng đều ở hai thời điểm trước và sau khi bắt đầu thực hiện CT16.

TÁC ĐỘNG CỦA CT16 & AODOYD ĐẾN XU HƯỚNG DI CHUYỂN CỦA CỘNG ĐỒNG

Hình 6 tóm tắt kết quả tác động chính sách đến xu hướng di chuyển của người dân TP.HCM ở ba mốc thời điểm:

- Trước khi áp dụng CT16 (trước ngày 9/7)

- Giai đoạn chỉ có CT16 được áp dụng (9/7 - 15/8)

- Giai đoạn CT16 + chính sách "ai ở đâu ở yên đó" (16/8 - 31/8)

Đối với xu hướng di chuyển đến nơi làm việc:

Trước CT16, xu hướng di chuyển này đã giảm 27% (thể hiện một phần hành vi tự nguyện của người dân trước mối đe dọa của dịch bệnh). Việc áp dụng CT16 làm giảm xu hướng này đến 83%. Khi chính sách "ai ở đâu ở yên đó" được áp dụng, xu hướng di chuyển chỉ giảm 92%. Nghĩa là hiệu ứng bổ sung của AODOYD chỉ có 9%, còn thấp hơn mức giảm 27% trước CT16.

Các xu hướng di chuyển đến khu thương mại bán lẻ, đầu mối giao thông, công viên cũng tương tự: Hiệu ứng bổ sung của AODOYD chỉ có 4-5%.

Đối với xu hướng di chuyển đến siêu thị, hiệu thuốc: Hiệu ứng bổ sung của AODOYD cao hơn, 18%. Điều này dễ hiểu bởi vì đây là nhu cầu thiết yếu hằng ngày của người dân về thực phẩm, sức khỏe. Tuy nhiên, hiệu ứng bổ sung của AODOYD vẫn thấp hơn hiệu ứng của CT16, chênh lệch đến 46% so với thời điểm trước và sau áp dụng CT16.

Đối với khu dân cư: Một lần nữa, hiệu ứng bổ sung của chính sách "ai ở đâu ở yên đó" thấp hơn (chỉ tăng thêm 7%) so với tác động của CT16 (tăng 27%).

Kết quả đã chứng minh hiệu quả cao của CT16. Ngoài tác động trực tiếp, CT16 còn có tác động gián tiếp thông qua việc thông báo với công chúng về tính nghiêm trọng của tình dịch bệnh.

Tuy nhiên, chúng ta không thấy hiệu ứng tương tự đối với chính sách "ai ở đâu ở yên đó". Có thể là bởi vì tác động của CT16 đã rất đáng kể. Do đó, việc áp dụng chồng AODOYD không mang lại hiệu ứng như mong đợi, bởi vì hầu hết các địa điểm đã thực hiện những qui định giới hạn phòng dịch một cách đáng kể từ CT16. Ngoài ra, bất kể có chính sách "ai ở đâu ở yên đó" hay không, thì hành vi tự nguyện của người dân (sợ bệnh, sợ chết, sợ cách ly) cũng đã đóng góp lớn vào sự sụt giảm xu hướng đi lại trong cộng đồng.

Kết quả phân tích của tôi cũng tương đồng với kết luận rút ra từ study của Brauner et al., 2020: AODOYD chỉ mang lại hiệu ứng không đáng kể, khi các biện pháp lockdown khác đã được áp dụng đồng thời.

RỦI RO CỦA "AI Ở ĐÂU Ở YÊN ĐẤY" VỚI LÂY NHIỄM CỘNG ĐỒNG

Bởi vì hầu hết các hoạt động di chuyển bị giới hạn triệt để, chính sách AODOYD dẫn đến sự dịch chuyển rủi ro lây nhiễm về phía các khu dân cư. Yếu tố này không đáng ngại đối với bối cảnh đô thị châu Âu, Mỹ; nhưng lại gia tăng rủi ro ở một đô thị châu Á như TP.HCM.

Nếu như ở nước ngoài, có ba đặc trưng cơ bản:

(1) có sự phân định rõ ràng giữa downtown (thường là nơi làm việc) và suburbs (nơi cư trú),

(2) commuting-to-work có thời gian dài, và

(3) cuộc sống tương đối độc lập, tách biệt; mật độ dân cư ở suburbs tương đối thấp hơn.

Do đó, khi thực hiện stay-at-home order, sẽ giảm thiểu rủi ro ở các nơi đông đúc như công sở, khu thương mại, và trạm xe bus hay subway.

Ở Việt Nam là một câu chuyện khác: Mật độ dân cư cao, văn hóa cộng đồng, coi trọng quan hệ hàng xóm láng giềng. Do đó, khi khó khăn, người ta có xu hướng tìm kiếm sự giúp đỡ của hàng xóm, nảy sinh tương tác gần, ít cảnh giác tự bảo vệ hơn. Tình trạng lockdown kéo dài cũng nảy sinh nhu cầu tâm lý cần giao tiếp. Đây là những hành vi mà chính quyền hầu như không thể kiểm soát triệt để.

Ngoài ra, ở các khu vực đông dân cư, đặc biệt chung cư, thường có sự gia tăng về khí thải, chất thải. Do đó dẫn đến nguy cơ lây nhiễm chéo. Sự kiện bùng dịch ở chung cư Amoy Gardens, Hongkong trong dịch SARS 2003 là ví dụ điển hình (McKinney et al., 2006).

Đà Nẵng là một case study điển hình khác: Thực hiện "ai ở đâu ở yên đấy" nhưng lại xuất hiện tình trạng lây nhiễm tại các khu dân cư trong ngõ ngách. Nguồn: (Cong An Nhan Dan, 2021), (Tuoi Tre Online, 2021b).

KẾT

Phân tích của tôi cho thấy không thể khẳng định rõ ràng về hiệu ứng của chính sách "ai ở đâu ở yên đấy" đối với số ca nhiễm Covid-19. Tuy nhiên, chính sách này có ảnh hưởng đến xu hướng di chuyển của dân chúng, nhưng, hiệu ứng này nhỏ và không đáng kể so với Chỉ thị 16.

Mặt trái của chính sách "ai ở đâu ở yên đấy" có thể dẫn đến sự xáo trộn lớn hơn trong đời sống xã hội, suy giảm chất lượng sống, nảy sinh vấn đề về an ninh lương thực, suy thoái kinh tế, và chuyển rủi ro lây nhiễm sang môi trường dân cư (vốn khó quản lý, và phức tạp hơn rất nhiều).

Cần nhớ rằng, kết quả này chỉ thể hiện trong bối cảnh TP.HCM, chứ không hề khẳng định rằng: Chính sách AODOYD, về bản chất, là không hiệu quả. Cho tới nay, chính sách "ai ở đâu ở yên đấy" (stay-at-home order) vẫn là một trong những chính sách kiểm soát dịch bệnh gây tranh cãi. Do đó, việc áp dụng cần có sự cân nhắc kỹ lưỡng, hài hòa các yếu tố trên nền tảng khoa học và dữ liệu đầy đủ nhất có thể.

Sự khẳng định cuối cùng, đó là Chỉ thị 16 vốn đã là một chính sách rất hiệu quả trong việc duy trì giãn cách xã hội, giảm tương tác, qua đó giảm sự lây lan. Case study của TP.HCM là minh chứng rằng: Một chính sách tốt chỉ phát huy hết hiệu quả nếu được thực thi kịp thời, đúng thời điểm.

References

BBC. (2021, July). TP HCM giãn cách xã hội “quyết liệt” theo Chỉ thị 16 từ 0h 9/7. BBC News Tiếng Việt. https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam-57750819

Brauner, J. M., Mindermann, S., Sharma, M., Johnston, D., Salvatier, J., Gavenčiak, T., Stephenson, A. B., Leech, G., Altman, G., Mikulik, V., Norman, A. J., Monrad, J. T., Besiroglu, T., Ge, H., Hartwick, M. A., Teh, Y. W., Chindelevitch, L., Gal, Y., & Kulveit, J. (2020). Inferring the effectiveness of government interventions against COVID-19. Science, 371(6531). https://doi.org/10.1126/science.abd9338

Cong An Nhan Dan. (2021, September 5). Đà Nẵng di dời người dân ở kiệt hẻm nguy cơ cao, nới lỏng vùng xanh. Báo Công an Nhân Dân Điện Tử. https://cand.com.vn/y-te/da-nang-di-doi-nguoi-dan-o-kiet-hem-nguy-co-cao-noi-long-vung-xanh-i626941/

Google. (2021, September 5). COVID-19 Community Mobility Report. COVID-19 Community Mobility Report. https://www.google.com/covid19/mobility/?hl=vi

McKinney, K. R., Gong, Y. Y., & Lewis, T. G. (2006). Environmental transmission of SARS at Amoy Gardens. Journal of Environmental Health, 68(9), 26–30; quiz 51-52. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16696450/

Tuoi Tre Online. (2021a, August 15). TP.HCM yêu cầu từ 16-8 đến 15-9 tiếp tục “ai ở đâu thì ở đó.” TUOI TRE ONLINE. https://tuoitre.vn/tp-hcm-yeu-cau-tu-16-8-den-15-9-tiep-tuc-ai-o-dau-thi-o-do-20210805115928077.htm

Tuoi Tre Online. (2021b, August 31). Đà Nẵng chấn chỉnh “giao lưu” trong hẻm nhỏ. TUOI TRE ONLINE. https://tuoitre.vn/da-nang-chan-chinh-giao-luu-trong-hem-nho-20210831084058987.htm

VnExpress. (2021, September 5). Cập nhật số ca nhiễm Covid-19 hôm nay mới nhất trên VnExpress. Tin Nhanh VnExpress. https://vnexpress.net/covid-19/covid-19-viet-nam

Tác động của CT16 và chính sách "Ai ở đâu, ở…

Create your profile

Only paying subscribers can comment on this post

Check your email